De vorming van Europa

Europa in kaart brengen

Waar begint Europa en waar eindigt het? Sinds mensenheugenis wordt Europa beschreven als een continent dat zich in historisch en cultureel opzicht apart heeft gevormd. In geografisch opzicht vormen Europa en Azië echter één geheel.

De Europese belangstelling voor kaarten en voor het vervaardigen van kaarten kent een lange en veelzijdige geschiedenis en gaat terug tot het oude Griekenland en Rome. Door de ontdekking van zeeroutes naar Noord- en Zuid-Amerika in de vijftiende eeuw krijgen Europeanen niet alleen een andere visie op de hun bekende wereld, maar verandert ook het beeld dat zij van zichzelf hebben.

Virtuele rondleiding

De vorming van Europa

Dankzij de werken van geografen uit de oudheid, zoals Claudius Ptolemaeus (ca. 90 - 170 na Chr.), kunnen wij een glimp opvangen van de wereld zoals zij die kenden. Er worden alleen delen van Europa, Azië en Noord-Afrika weergegeven. Ptolemaeus gebruikt een coördinatensysteem om specifieke plaatsen te lokaliseren. Zijn kaarten blijven tot na de vijftiende eeuw de basis vormen voor de Europese cartografie.

Wereldkaart gebaseerd op de “Geografie” van Ptolemaeus
Italië, ca. 1454
Ioannis Rhosos
Geïllustreerd manuscript
Replica van het origineel in de Biblioteca Nazionale Marciana, Venetië, Italië

Světová mapa v geografické poloze Ptolemy Ilustrovaný rukopis 1454

Geografische precisie is op de middeleeuwse kaarten van ondergeschikt belang. Christelijke boodschappen en symboliek nemen op deze kaarten een belangrijker plaats in. In de renaissance wordt het continent Europa weergegeven als de maagd Maria, waarmee de christelijke identiteit van Europa tot uitdrukking komt.

Europa als de Maagd Maria
Bazel, Zwitserland, (1588) 1628
Uit de "Cosmographia" van Sebastian Münster (1488-1552)
Huis van de Europese geschiedenis, Brussel, België

Encyclopedia with image of Europe as woman

Onze kijk op de wereld wordt gewoonlijk bepaald door de plek waar we wonen. De buiten Europa vervaardigde wereldkaarten maken dit opvallend duidelijk. Europa lijkt opeens ver weg en klein.

Wereldkaart
China, 2012
SinoMaps Press
Huis van de Europese geschiedenis, Brussel, België

De mythe van Europa

Europa, een mythische prinses uit Fenicië – het huidige Libanon – wordt ontvoerd door de Griekse god Zeus, die de vorm aanneemt van een witte stier. Hij is zo in de ban van haar schoonheid dat hij haar meeneemt naar het eiland Kreta.

De naam Europa wordt al sinds de oudheid met deze mythe geassocieerd. Ze komt voor in de kunst, literatuur, religie en politiek, waar vaak een nieuwe interpretatie wordt gegeven aan het verhaal en de beeldspraak om de situatie van dat moment weer te geven.

In de wereld van de Grieken en Romeinen is Europa op de rug van Zeus een vaak terugkerend onderwerp op keramiek en in muurschilderingen en mozaïeken. De export van Griekse vazen draagt ook bij aan de verspreiding van de mythe.

Europa op de stier
Metope uit tempel Y, Selinunte, Sicilië, ca. 580-560 v. Chr.
Replica van het origineel in het Museo Archeologico Regionale Antonio Salinas, Palermo, Italië

In commentaren op de Europese politiek is vaak verwezen naar de mythe van Europa. Zo wordt van deze beeldspraak gebruikgemaakt bij pogingen in de vroege twintigste eeuw tot pan-Europeanisering, maar ook om te verwijzen naar de verschrikkingen en het geweld van verwoestende oorlogen.

"Barbaropa"
Duitsland, 1947
Heinz Trökes (1913-1997)
Olieverf op doek
Huis van de Europese geschiedenis, Brussel, België

In recentere interpretaties van de mythe wordt Europa gezien als een symbool van Europese integratie. Het portret van Europa is in de vorm van een watermerk in eurobiljetten verwerkt en de mythe wordt gebruikt om politieke kwesties zoals de eurocrisis te illustreren.

"De midlifecrisis van Europa"
The Economist, Londen, Verenigd Koninkrijk, 31 mei 1997
Satoshi Kambayashi
Huis van de Europese geschiedenis, Brussel, België

Europees erfgoed

Wat verbindt ons continent? Wat kan worden beschouwd als Europees erfgoed? Europa is meer dan een optelsom van nationale geschiedenissen. Is Europa dan een beschaving en cultuur die wordt gekenmerkt door bepaalde tradities en waarden die in de loop van de geschiedenis zijn ontwikkeld?

Er zijn basale componenten die van origine Europees zijn en die zich over het hele continent verspreid hebben. Kunnen deze beschouwd worden als aparte, essentiële kenmerken van de Europese cultuur? Zo ja, welke delen van dit Europees erfgoed moeten we dan in stand houden, wat willen we veranderen, en waar moeten we tegenin gaan?

Het christendom ontstond in het Midden-Oosten en verspreidde zich vervolgens over heel Europa, waar het zeer invloedrijk werd en uitgroeide tot een essentieel onderdeel van de westerse beschaving. Tegenwoordig wordt dit oude christelijke erfgoed nog altijd weerspiegeld in Europese waarden en tradities en in de Europese cultuur.

Beeld van een paus St. Martinuskerk
Utrecht, Nederland
eind vijftiende eeuw
Eikenhout
Museum Catharijneconvent, Utrecht, Nederland

Carved figure of Pope St. Martin’s Church Utrecht

De achttiende eeuw staat bekend als de 'Verlichting' en vormde een keerpunt in de culturele en politieke evolutie van Europa. In de Verlichtingsperiode werd de waarde van de rede en het rationeel denken benadrukt, wat aanleiding gaf voor ophefmakende ontwikkelingen in de wetenschap, filosofie, samenleving en politiek.

De Encyclopedie van Diderot en d'Alambert
Parijs, Frankrijk 1751-1772
Huis van de Europese geschiedenis, Brussel, België

Inside front cover Diderot’s d’Alambert’s Encyclopaedia 18 century

Democratie is een bestuursvorm waarin de bevolking het recht op zelfbeschikking bezit en politieke beslissingen door de meerderheid van de burgers worden genomen. Pas in de twintigste eeuw breidden Europese democratieën het stemrecht uit tot alle volwassen burgers.

Bij een stemming gebruikte scherf waarmee Themistocles werd aangewezen als banneling
Athene, Griekenland vijfde eeuw voor Chr.
Klei
Μουσείο Αρχαίας Αγοράς/ Museum van de Oude Agora, Athene, Griekenland

Herinneringen

Wanneer we ons het verleden herinneren, kunnen we dan voorkomen dat we dezelfde fouten maken? Herinneringen worden als zeer belangrijk beschouwd. Zowel personen als maatschappelijke groepen nemen herinneringen als uitgangspunt voor leerprocessen en het ontwikkelen van zelfbewustzijn.

De herinnering is echter een gecompliceerd fenomeen. Herinneringen zijn selectief en onlosmakelijk verbonden met vergeten. Onze herinneringen vormen een cruciaal onderdeel van de geschiedenis en hebben een verregaande invloed op ons heden en onze toekomst. De wijze waarop we ons dezelfde geschiedenis herinneren, verandert voortdurend.

Herinneringen zijn subjectief en worden in hoge mate beïnvloed door de omstandigheden. Het dagboek van Anne Frank, een Joods meisje dat tijdens de nazibezetting was ondergedoken in Amsterdam, is een boek van wereldfaam geworden. Dit soort getuigenissen maken de geschiedenis persoonlijk en zijn soms veelzeggender dan historische onderzoeken.

Het Achterhuis”/ “The Diary of a Young Girl
Anne Frank (1929-1945)
Amsterdam, Nederland, 1947
Huis van de Europese geschiedenis, Brussel, België

Inside front cover diary image Anne Frank

De herinnering is afhankelijk van de historische context. Soms zet een herinnering aan tot het nemen van wraak en soms maakt zij de weg vrij voor verzoening. Het zeer symbolische moment tijdens deze door François Mitterand en Helmut Kohl bijgewoonde herdenking van de Eerste Wereldoorlog vertegenwoordigde het einde van de historische animositeit tussen Frankrijk en Duitsland.

Gezamenlijke herdenking van de Slag om Verdun
Verdun, Frankrijk, 22 september 1984
Foto
ullstein bild - Sven Simon

Black white photograph leaders holding hands

Herinneringen kunnen worden gemanipuleerd om uit te wissen en te ondermijnen. Het wegpoetsen van bepaalde mensen uit de geschiedenis is bij uitstek kenmerkend voor totalitaire regimes. Nadat zij in 1929 in ongenade waren geraakt bij Josef Stalin, zijn Leon Trotski en Lev Kamenev verwijderd van de welbekende foto van Lenin die een toespraak houdt.

Trotski en Kamenev naast Lenin; later werden beide mannen verwijderd door de censuur
Moskou, Russische Socialistische Federatieve Sovjetrepubliek, 5 mei 1920 / na 1929
Foto / vervalste foto
Getty Images, Amsterdam, Nederland

Black white photograph Lenin passionate speech to crowd