Europa in puin

De Eerste Wereldoorlog

1914, een keerpunt voor Europa. Politiek, economisch en cultureel had Europa het hoogtepunt van zijn wereldmacht bereikt.

Toch veroorzaakte het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog, de eerste geïndustrialiseerde massa-oorlog, ongekende verwoestingen op het slagveld en in de samenleving in het algemeen. Deze vier jaar deden Europa op zijn grondvesten schudden en sleurden het mee in een wereldwijd conflict zoals nooit tevoren.

Deze catastrofe was de aanleiding voor de meest moorddadige eeuw in de Europese geschiedenis en de traumatische effecten ervan hadden een diepe impact op het Europese geheugen.

Audio gids:

Gifgas werd in 1915 voor het eerst met succes gebruikt door Duitse strijdkrachten in Ieper (België). Het idee om gas in te zetten als wapen was een poging om de impasse van de loopgravenoorlog te doorbreken. Er werd zowel chloor-, broom- als mosterdgas gebruikt. Hoewel het aantal dodelijke slachtoffers beperkt bleef, waren de psychologische gevolgen voor de soldaten immens. Het gasmasker is een treffend symbool van de ontmenselijking van het individu in deze oorlog.

Oorlogsgasmaskers
Verenigde Staten 1917
Hulton Archive/ Stringer/ Getty

Op 28 juni 1914 werden in Sarajevo de troonopvolger van het Oostenrijks-Hongaarse Rijk, aartshertog Franz Ferdinand, en zijn vrouw vermoord door Gavrilo Princip, een Bosnische Serviër die een van Oostenrijk onafhankelijke Joegoslavische staat nastreefde. Deze gebeurtenis verstoorde het kwetsbare machtsevenwicht en stortte het continent in oorlog.

Pistool van het moordcomplot in Sarajevo
België, 1910
Heeresgeschichtliches Museum, Wenen, Oostenrijk

Naar schatting zijn er tijdens de Eerste Wereldoorlog 10 miljoen soldaten omgekomen, en van velen is het stoffelijk overschot nooit geïdentificeerd. Dit gaf in heel Europa aanleiding tot het concept van de "onbekende soldaat", waarbij mensen de gelegenheid kregen om gesneuvelden bij graven en openbare monumenten te herdenken. Na de oorlog bracht de ogenschijnlijk zinloze afslachting de bestuurlijke klassen in diskrediet. De door de oorlog verminkte Europese landschappen zouden nooit meer hetzelfde zijn; vandaag de dag getuigen slagvelden, archeologische resten en graven hier nog van.

Grafsteen voor naamloze soldaten
Het Isonzofront (Socafront), Oostenrijks-Hongaars Rijk, 1914-1918
Beton en prikkeldraad
Kobariški muzej, Kobarid, Slovenië

Grave marker for unnamed soldiers Soca Front

Totalitarisme versus democratie

Als gevolg van de Eerste Wereldoorlog gingen oude keizerrijken ten onder en ontstonden nieuwe staten. Pacifisme en de idee van Europese integratie wonnen aan invloed. In heel Europa floreerde de parlementaire democratie; in de Sovjet-Unie daarentegen ontstond de eerste communistische dictatuur. In 1939 had de meerderheid van deze democratieën echter gefaald en leefden de meeste Europeanen onder autoritaire of totalitaire regimes, die op brute wijze controle uitoefenden op het openbare leven en het privéleven, en de individuele vrijheden inperkten.

In 1933 kwamen de nazi's aan de macht en vestigden een totalitair regime. Zij beschouwden Arische Duitsers als een biologisch superieur ras dat voorbestemd was om Europa te domineren. Joden kregen de schuld van de problemen in Duitsland en werden ervan beticht samen te zweren om overal ter wereld de macht te kunnen overnemen.

De status van Jozef Stalin als cultfiguur begon al snel na diens machtsovername in de Sovjet-Unie eind jaren twintig en bereikte een hoogtepunt na de Sovjetoverwinning in de Tweede Wereldoorlog.

"Hijs de vlag van Marx, Engels, Lenin en Stalin!"
Sovjet-Unie, 1933
Gustav Klutsis (1895-1938)
Poster Reproductie
Российская государственная библиотека / Russische staatsbibliotheek, Moskou, Rusland

Raise higher the banner of Marx, Engels, Lenin, and Stalin

In de grondwetten van landen in heel Europa werd mannen – en vaak ook vrouwen – het kiesrecht toegekend. De macht van de staat werd beperkt, wat een echte doorbraak betekende voor de democratie.

Stembus
Finland, begin twintigste eeuw
Vapriikki Museokeskus, Tampere, Finland

Tijdens de vergadering van de Volkenbond van 7 september 1929 riep de Franse minister Aristide Briand de Europese landen ertoe op de oorlog unaniem te veroordelen en over te gaan tot ontwapening. Voor het eerst had een Europees land het initiatief genomen tot gezamenlijk Europees optreden.

Aristide Briand (1862-1932) bij de Volkenbond Frankrijk
foto: Erich Salomon (1886-1944)
Granger Historisch Fotoarchief/Alamy Stock Foto

Black white photograph Aristide Briand orating

Het bombardement op de Baskische stad Guernica op 26 april 1937 door Duitse en Italiaanse vliegtuigen was een van de verschrikkelijkste gebeurtenissen van de Spaanse burgeroorlog.

"Guernica"
Frankrijk, 1937
Bronzen beeld René Iché (1897-1954)
Huis van de Europese geschiedenis, Brussel, België

Het naziregime onderdrukte zijn vijanden op meedogenloze wijze en zorgde er tevens voor dat degenen die vanwege hun politieke oppositie, burgerlijke ongehoorzaamheid of verzet als een gevaar voor de veiligheid werden beschouwd, in concentratiekampen terechtkwamen.

Overzicht van merktekens voor gevangenen Concentratiekamp
Dachau, Duitse Rijk, ca. 1938-1942
Reproductie
KZ-Gedenkstätte Dachau, Dachau, Duitsland Bundesarchiv, Bild 146-1993-051-07 / CC-BY-S.A 3.0, Koblenz, Germany

Chart of prisoner markings Dachau concentration camp

De Tweede Wereldoorlog

De Tweede Wereldoorlog wordt dikwijls omschreven als een 'totale oorlog', waarin het onderscheid tussen soldaten en burgers was weggevallen. Miljoenen mensen werden het slachtoffer van massa-executies, deportaties, honger, dwangarbeid, concentratiekampen en bombardementen.

In het kader van systematische sociale en etnische zuiveringen werden onder het naziregime miljoenen mensen vermoord. Zowel de omvang als de in detail geplande uitvoering ervan maakten de genocide op de Europese Joden tot een gebeurtenis zonder gelijke in de geschiedenis. In Midden-en Oost-Europa voltrok zich de gewelddadige confrontatie tussen het nationaalsocialisme en het stalinisme, en de oorlog had daar dan ook een uitgesproken wreed karakter.

Audio gids:

Het Duitse streven naar territoriale expansie en een dominante positie in Europa stortte het continent op 1 september 1939 in oorlog. Een week voordien hadden Hitler en Stalin een non-agressiepact gesloten dat een geheime clausule bevatte op grond waarvan zij Midden- en Oost-Europa verdeelden in een nazi- en een Sovjetinvloedssfeer.

"Duitslands missie in Europa"
Berlijn, Duitse Rijk, ca. 1941
Werner von Axster-Heudtlaß
Poster Reproductie
Deutsches Historisches Museum, Berlijn, Duitsland

De mensen in de bezette gebieden waren furieus en walgden van de tirannie en wreedheid van de nazi's, en het verzet nam hier hand over hand toe. Het verzet nam op verschillende plaatsen verschillende vormen aan, variërend van grootschalige militaire confrontaties in Griekenland, Polen, Joegoslavië en de Sovjet-Unie tot verzet van burgers elders.

Partizanen (Nationaal Bevrijdingsleger)
Joegoslavië, 1942-1945
Foto
Hrvatski povijesni muzej, Zagreb, Kroatië

Partisan soldiers smiling in forest Yugoslavia

In vrijwel alle bezette landen moesten Joden de gele Jodenster dragen; een beschamende en vernederende manier om hen uit te sluiten. De gedwongen verhuizing van Joden naar de getto's was een belangrijke fase in de voorbereiding en organisatie van de Shoah.

Jodenster uit Frankrijk
Frankrijk, 1942-1944
בית לוחמי הגטאות / Museum "Huis van de gettostrijders", West-Galilea, Israël

De oogst van vernietiging

Naar schatting zijn tijdens de Tweede Wereldoorlog 60 miljoen mensen omgekomen, waarvan bijna twee derde burgers. Cijfers alleen kunnen echter geen uitdrukking geven aan de totale omvang van de persoonlijke tragedies, net zo min als aan de catastrofale gevolgen die deze gebeurtenissen voor verschillende bevolkingsgroepen hebben gehad. De hier tentoongestelde voorwerpen vertellen het verhaal van de mensen achter deze gebeurtenissen en laten ons nadenken over de vraag hoe mensen trauma's en verliezen van een dergelijke omvang verwerken.

Audio gids:

De oogst van vernietiging

Honderdduizenden burgers stierven tijdens de belegeringen van de honger en aan ziekten die het directe gevolg van honger waren.

Honger lijdende Nederlandse vrouw
Amsterdam, Nederland ten tijde van de Duitse bezetting, 1944-1945
Casparus Bernardus (Cas) Oorthuys (1908 - 1975)
Foto
Nederlands Fotomuseum, Rotterdam, Nederlands

Black white photograph starving woman eating

Miljoenen mensen kregen onder Stalins regime tijdens en na de oorlog te maken met gedwongen migratie binnen de Sovjet-Unie. Deze brief is geschreven op berkenbast door een gedeporteerde jurist die ziek was geworden tijdens het werk in de goelag. Hij spreekt de hoop uit weer met zijn familie herenigd te worden. Hij zag hen echter nooit meer terug.

Brief van een Goelag-gevangene
Vyatlag, Sovjet-Unie
januari 1943 Berkenbast
Tukuma muzejs, Tukums, Letland

Letter written on bark of tree in cyrillic

De overlevingskansen van een krijgsgevangene werden bepaald door de partij die hem gevangennam en het tijdstip in de oorlog waarop dit gebeurde. Het Amerikaanse Rode Kruis slaagde erin meer dan 27 miljoen pakketjes te versturen. Zo hadden krijgsgevangenen meer kans op een veilige terugkeer naar huis.

Pakket van het Rode Kruis
Verenigd Koninkrijk, 1945
Karton
Imperial War Museum, Londen, Verenigd Koninkrijk