Grondrechten in lockdown

De vrijheid van meningsuiting, de vrijheid van vergadering en de vrijheid van verkeer zijn grondrechten die zijn vastgelegd in het Europees Verdrag voor de rechten van de mens. De noodmaatregelen die de Europese landen namen om de verspreiding van het coronavirus tegen te gaan hebben allerlei neveneffecten gehad, waaronder de inperking van deze grondrechten. Critici stellen zelfs dat bepaalde landen misbruik van de noodsituatie hebben gemaakt om dubieuze wetgeving ingang te doen vinden die geen verband houdt met de bestrijding van COVID-19. Toch hebben de Europeanen aangetoond dat zij bereid zijn om deze rechten te verdedigen wanneer de zwakke plekken van het democratisch bestel door uitzonderlijke omstandigheden worden blootgelegd. 

In de eerste weken van de Europese lockdown heeft de Grieks-Oostenrijkse kunstenares Anna Vasof van keramisch materiaal een masker in de vorm van een hand gemaakt, waarmee zij de verstikkende uitwerking van de pandemie oproept – in werkelijkheid en in overdrachtelijke zin. Anna Vasof schrijft over haar kunstwerk: “Eén van de belangrijkste gevolgen van COVID-19 is kortademigheid en ademhalingsproblemen, maar de ziekte heeft ook in veel andere aspecten van het leven een verstikkende uitwerking. 

Het is een feit dat veel in de grondwet vastgelegde mensenrechten tijdens de coronacrisis in een groot aantal Europese landen zijn onderdrukt, en dat dit heeft geleid tot sociale verstikking van duizenden burgers. Tijdens de quarantaine zaten veel mensen – en met name vrouwen – maandenlang opgesloten in kleine, explosieve appartementen waar zij te maken hadden met fysiek, maar meestal psychologisch gewelddadige familieleden. Om dit te overleven moesten zij zich in stilzwijgen hullen. In de openbare ruimte gingen mondkapjes het houden van afstand symboliseren – een dystopische situatie die veelal neerkomt op de angst om andere mensen te naderen.”

Zwarte paraplu’s

Ook tijdens een lockdown zijn er nog altijd redenen om te demonstreren. Sommige demonstraties werden uitgesteld, andere werden juist door de noodmaatregelen uitgelokt. Maar hoe demonstreren mensen wanneer grote bijeenkomsten verboden zijn en openbare ruimten gesloten? De vrijheid van betoging vloeit voort uit de vrijheid van vergadering en de vrijheid van meningsuiting, en is dus ook een grondrecht. 

In april 2020 zou in Polen gestemd worden over een wet die abortus en seksuele voorlichting strafbaar stelt. Demonstraties waren nu niet mogelijk, waardoor de zwarte paraplu’s, die al lange tijd symbool staan voor het afdwingen van vrouwenrechten in Polen, niet konden worden gebruikt. Magda Górecka ging samen met andere demonstranten in Szczecin in een rij voor een supermarkt staan – de enige openbare ruimte waar meerdere mensen tegelijk samen konden komen. Andere demonstranten hingen zwarte paraplu’s en posters aan hun balkon of in het raam. De stemming over de antiabortuswet is uiteindelijk uitgesteld.

De paraplu is geen lukraak gekozen symbool, maar verwijst naar een lange geschiedenis van strijd voor de rechten van de vrouw in Polen. In 1918 sloegen Poolse suffragettes met hun paraplu op de stoep voor de residentie van staatshoofd Józef Piłsudski, en eisten zo hun stemrecht op.

A tale of two cities. Grenzen tijdens de pandemie

Het vrij verkeer had zwaar te lijden onder de lockdown. Vergeten grenzen gingen weer een rol spelen en veel Europeanen raakten van hun familie gescheiden. De inwoners van grenssteden reageerden met creativiteit, kunst en stil protest op deze inperking van het vrij verkeer. 

Gruia Bădescu, wetenschappelijk medewerker aan de universiteit van Konstanz, legde vast hoe een stad leeft met een nieuwe grens:

“Half maart 2020 verscheen een metalen hek waarmee het groene gebied aan het meer, dat zowel bij de Duitse stad Konstanz als bij de Zwitserse stad Kreuzlingen hoort, in tweeën werd gesplitst. De Duitse politie bouwde het hek in het kader van de grenssluitingen in het hele land. De inwoners van het geïntegreerde stedelijk gebied Konstanz-Kreuzlingen werden hierdoor overvallen. Geliefden, families en vrienden waren opeens van elkaar gescheiden en ontmoetten elkaar aan het nieuwe grenshek. Regelmatig waren er geliefden te zien die elkaars hand vasthielden door het hek,” vertelt Gruia Bădescu. 

“Begin april besloot de gemeenteraad van Kreuzlingen een tweede hek neer te zetten om te voorkomen dat mensen elkaar door het hek heen konden aanraken. De twee hekken stonden precies zo ver uit elkaar dat voldaan werd aan de regels voor afstand houden.”

Al snel kwamen er stille protesten tegen het sluiten van de grenzen. Iedereen die hierdoor getroffen was of mee wilde doen uit solidariteit, werd gevraagd om iets mee te nemen naar het hek: een foto, een brief, een slot of iets anders creatiefs. Het verzoek was om alleen positieve voorwerpen mee te nemen. Geen provocerende dingen en geen rommel.

Families organiseerden picknicks aan weerszijden van het hek en er werden posters aan het hek gehangen. Op één poster stond: “Uiteengereten families of nationalisme zijn geen oplossing voor een pandemie. Het hek moet weg.” Op een andere poster stond: “Een pasgetrouwd stel rouwt om hun huwelijk, dat na 25 dagen is gesneuveld als gevolg van dit hek.” 

Op 15 mei werd het hek uiteindelijk weggehaald. 

Deze voorbeelden tonen aan dat de Europeanen creatieve manieren hebben gevonden om de inperking van hun grondrechten tijdens de lockdown aan te vechten. Daarbij hebben ze hun stem op telkens andere manieren laten horen.  

Hier kunt u meer lezen over de reacties van andere Europeanen op de grenssluitingen.

Image credit: Hand mask by Anna Vasof, 2020